Krok milowy w rozwoju prawa międzynarodowego

W lipcu 2023 roku Międzynarodowy Trybunał Karny obchodził swój jubileusz: 25 lat temu – w dniu 17 lipca 1998 roku – przyjęto Statut Rzymski, będący podstawą dla działalności Trybunału Karnego w Hadze. Trybunał nie jest częścią ONZ, lecz samodzielną organizacją, której zadaniem jest pilnować, by porządek świata był oparty na określonych zasadach: stosunki międzynarodowe mają być regulowane nie poprzez przemoc i samowolę, lecz przez prawa i standardy. Mimo to, Trybunał Karny wciąż napotyka na ograniczenia. Dlatego Niemcy należą we wspólnocie międzynarodowej do tych państw, które opowiadają się za jego wzmocnieniem.

Kiedy interweniuje Międzynarodowy Trybunał Karny?

Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) karze za najpoważniejsze przestępstwa międzynarodowe. A konkretnie: za ludobójstwo, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości, a w ograniczonym stopniu także za zbrodnię agresji. Jest on sądem ostatniej instancji, co oznacza, że interweniuje tylko w przypadku, gdy sądy krajowe nie chcą lub nie są w stanie ścigać takich przestępstw.

Dlaczego utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny?

MTK powstał po to, by zamknąć lukę w prawie międzynarodowym oraz umożliwić ściganie i karanie za wyjątkowo poważne przestępstwa o charakterze międzynarodowym. Takie przestępstwa, często z powodu braku woli lub kompetencji, nie były ścigane: a sprawcy pozostawali wolni i bezkarni. Postanowiono to zmienić, dlatego w 1998 roku zwołano konferencję dyplomatyczną w Rzymie. Po trudnych negocjacjach zdecydowano o przyjęciu Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, który wszedł w życie dnia 1 lipca 2002 r. Uchwalenie Statutu uznawane jest za przełom oraz „kluczowy moment historii“, jak określiła go niemiecka minister spraw zagranicznych, Annalena Baerbock.

Czy działalność Trybunału ma swoje ograniczenia?

Międzynarodowy Trybunał Karny ma stanowić co prawda uniwersalną instancję, jednak nawet w 25 lat od powstania nadal nie spełnia on tego założenia. Dzieje się tak na skutek ograniczonego pola działania: obecnie sygnatariuszami Statutu są 123 państwa, mimo że do ONZ należą 193 kraje. Statutu nie przyjęły między innymi takie mocarstwa jak USA, Rosja lub Chiny. MTK jest także zdany na współpracę państw-sygnatariuszy, ponieważ nie posiada własnych sił policyjnych i nie może samodzielnie wykonać nakazu aresztowania.

Wiosną 2023 r. Międzynarodowy Trybunał Karny wydał nakaz aresztowania prezydenta Rosji, Władimira Putina. Na jakiej podstawie?

Wbrew temu, co można by przypuszczać, Putin nie jest ścigany za napaść na Ukrainę, lecz z powodu nielegalnego wywożenia ukraińskich dzieci do Rosji. Postawiony mu zarzut brzmi „zbrodnia wojenna“. Jednak dopóki rosyjski prezydent oraz współoskarżona rzeczniczka praw dziecka, Maria Lwowa-Biełowa, przebywają w Rosji, nie muszą obawiać się aresztowania. Tam Międzynarodowy Trybunał Karny nie może ich zatrzymać. W przypadku, gdyby Putin opuścił kraj, może się jednak zdarzyć, że inne państwa doprowadzą go przed trybunał w Hadze.

Kto został dotąd skazany przez Trybunał?

Do sierpnia 2023 roku MTK pracował łącznie nad 31 sprawami, przy czym część z nich dotyczyła więcej niż jednej osoby podejrzanej. Sędziowie wystawili dotąd 40 nakazów aresztowania, z czego 16 osób nadal przebywa na wolności. Skazano dziesięciu oskarżonych, czterech zwolniono. W 2019 r. MTK wymierzył karę 30 lat pozbawienia wolności byłemu przywódcy rebeliantów Bosco Ntagandzie z powodu licznych masakr we wschodnim Kongo.

Jaką rolę odgrywają Niemcy w Międzynarodowym Trybunale Karnym?

Niemcy należą do państw najsilniej wspierających działalność Trybunału. Niemiecki przedstawiciel podczas negocjacji w 1998 r. w Rzymie, Hans-Peter Kaul, był w imieniu rządu RFN jednym z kluczowych inicjatorów projektu. Później został pierwszym niemieckim sędzią w Hadze. Dodatkowo, Niemcy są po Japonii drugim największym donatorem budżetu MTK.

Za jakimi reformami opowiadają się Niemcy?

Niemcy chcą rozwinąć definicję zbrodni agresji. Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego zawierał wprawdzie to pojęcie, jednak pozostawiono przy nim puste miejsce. W roku 2010 odpowiednio uzupełniono Statut. Od tego czasu MTK może co prawda ścigać to przestępstwo, jednak tylko w przypadku, gdy aneks został ratyfikowany zarówno przez państwo ofiary jak i sprawcy. W 2023 roku dotyczyło to tylko 45 państw, co znacznie utrudnia MTK działalność na tym polu.

Dlatego Niemcy proponują, aby w 2025 roku jeszcze raz zmienić Statut w taki sposób, by możliwe było ściganie przestępstw nawet wtedy, gdy tylko państwo ofiary podlega jurysdykcji MTK. Rząd federalny zawsze opowiada się za porządkiem międzynarodowym opartym na obowiązujących zasadach, a Międzynarodowy Trybunał Karny uznaje za jego ważną część.

Gdzie odbywają karę skazani przez MTK?

W odległości około trzech kilometrów od Trybunału znajduje się United Nations Detention Unit z 84 pojedynczymi celami. Tam oskarżeni są przetrzymywani na czas postępowania, od zatrzymania aż do wydania wyroku. Prawomocne wyroki pozbawienia wolności są wykonywane w zakładach karnych państw europejskich, które wyraziły gotowość do przyjmowania skazanych. Wydając wyrok, MTK wybiera najwłaściwsze z listy tych państw. Niemcy wspierają pracę MTK także poprzez przyjmowanie skazanych w celu odbycia kary.